به گزارش اکو اقتصاد، اتکا به صادرات مواد خام، ضمن کاهش بهره‌وری منابع، موجب از دست رفتن فرصت‌های بزرگ اشتغال‌آفرینی و توسعه صنعتی شده است. از همین رو، حرکت به سمت صنایع پایین‌دستی و تکمیل زنجیره ارزش، ضرورتی انکارناپذیر برای آینده اقتصاد ایران به شمار می‌رود.
یکی از مهم‌ترین دلایل ضرورت تکمیل زنجیره ارزش، افزایش قابل توجه ارزش افزوده در فرآیند تبدیل مواد خام به محصولات میانی و نهایی است. به عنوان نمونه، نفت خام در ساده‌ترین شکل خود ارزش محدودی دارد، اما زمانی که به محصولات پتروشیمی، پلاستیک‌های مهندسی یا فرآورده‌های شیمیایی پیشرفته تبدیل شود، چندین برابر ارزش اقتصادی ایجاد می‌کند.
همین موضوع در حوزه معدن نیز صادق است؛ صادرات سنگ‌آهن خام سود اندکی به همراه دارد، در حالی که تولید فولاد و محصولات فولادی می‌تواند سودآوری و اشتغال گسترده‌ای ایجاد کند.
کارشناسان صنعتی بر این باورند که صنایع پایین‌دستی علاوه بر افزایش سودآوری، ظرفیت بالایی برای اشتغال‌زایی دارند. در شرایطی که صنایع بالادستی به دلیل ماهیت سرمایه‌بَر خود فرصت‌های شغلی محدودی ایجاد می‌کنند، بخش پایین‌دستی به دلیل نیاز به فعالیت‌های متنوع در تولید، بسته‌بندی، توزیع و خدمات پس از فروش، می‌تواند صدها هزار شغل پایدار فراهم آورد. این ویژگی به‌ویژه برای کشوری با جمعیت جوان، اهمیت دوچندان دارد.
از سوی دیگر، خام‌فروشی کشور را در برابر نوسانات بازارهای جهانی آسیب‌پذیر می‌کند. به اعتقاد تحلیلگران، فروش نفت، گاز یا مواد معدنی به شکل خام، اقتصاد ملی را به شدت وابسته به تغییرات قیمت جهانی می‌سازد.
در حالی که با تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات نهایی، می‌توان ضمن کاهش این آسیب‌پذیری، سهم بیشتری از بازارهای تخصصی و پرمنفعت جهانی را به دست آورد.
توسعه صنایع پایین‌دستی همچنین به رشد صنایع جانبی و فناوری‌های نوین منجر می‌شود.
ایجاد واحدهای تولیدی کوچک و متوسط در
کنار صنایع بزرگ، موجب رونق بخش‌های مکملی همچون حمل‌ونقل، ماشین‌سازی، بسته‌بندی و خدمات فنی خواهد شد. علاوه بر این، حرکت به سمت تولید محصولات با فناوری بالا، زمینه‌ساز ارتقای توان تحقیق و توسعه (R&D) در کشور است.
مسؤولان صنعتی نیز بارها تأکید کرده‌اند که تحقق شعار «قطع وابستگی به خام‌فروشی» تنها با تکمیل زنجیره ارزش امکان‌پذیر است. به گفته آنان، اگر ایران بتواند به جای صادرات مواد خام، محصول نهایی با ارزش افزوده بالا صادر کند، علاوه بر افزایش درآمد ارزی، نقش پررنگ‌تری در بازارهای بین‌المللی خواهد داشت و از تأثیر تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری تا حد زیادی در امان می‌ماند.
می‌توان گفت تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دستی نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای آینده اقتصاد کشور است. افزایش ارزش افزوده، ایجاد اشتغال پایدار، کاهش خام‌فروشی، توسعه فناوری و حضور قدرتمند در بازارهای جهانی، همگی از دستاوردهای این راهبرد محسوب می‌شوند. به همین دلیل، کارشناسان و مسؤولان تأکید دارند که توجه به این مسیر باید در اولویت برنامه‌های توسعه صنعتی ایران قرار گیرد.
زهرا مالمیر